Gminy Turystycznej Podkowy
Gmina Pcim
RYS HISTORYCZNY
Prawdopodobnie już w I tysiącleciu p.n.e. w dolinie Raby osiedlała się ludność rolnicza. Jednak aż do średniowiecza ziemie górskie, porośnięte Puszczą Karpacką, uważane były za odludne i niedostępne. W XIII stuleciu prowadził tędy szlak solny na Węgry, którego strzegł system obronny zwany „broną myślenicką” (wzm. 1254), którego ważnym elementem była strażnica w dzisiejszej Stróży.
Porzucono ją jeszcze w tym stuleciu na rzecz nowej, zbudowanej bliżej Myślenic. Zapewne też wtedy powstały tu niewielkie osady. Pełniejsza kolonizacja tych ziem nastąpiła za panowania Kazimierza Wielkiego. W 1338 r. utworzono parafię w Pcimiu, a później przeniesiono dawne osady na prawo niemieckie – Stróżę w 1348, a Pcim w 1351 r. Trzebunia, która powstała jako osada leśna, została lokowana dopiero w 1504 r. Pcim ze Stróżą należał do grupy wsi, które w XV w. skupił w swych rękach możny ród Jordanów z Zakliczyna. W 1557 r. Wawrzyniec Spytek Jordan zapisał te miejscowości – wraz z kilkoma innymi – kasztelanii krakowskiej. Trzebunia z kolei wchodziła w skład starostwa lanckorońskiego, nadanego w 1410 r. Zbigniewowi z Brzezia. Z godnych uwagi wydarzeń notujemy w połowie XV stulecia powstanie w Trzebuni huty szkła, która działała do 1612 r. i wytwarzała znakomite szklenice. Mieszkańcy tej osady trudnili się produkcją gontów, wypalaniem węgla drzewnego i smoły. W ciągu XVI w. rozwijał się system gospodarki pańszczyźnianej, który spowodował postępujące ubożenie chłopstwa. Na kryzys gospodarczy nałożył się wzrost zaludnienia, związany z akcją osadniczą na przełomie XVI i XVII w. Jak każe tradycja, osadzali się tu przybysze z targanej niepokojami religijnymi Europy Zachodniej, ale także – jak głosi tradycja (m.in. w Pcimiu) – jeńcy tatarscy i zbójnicy. Zła sytuacja majątkowa i ucisk ludu spowodowały rozruchy, szczególnie we wsiach kasztelanii krakowskiej i starostwa lanckorońskiego. Słyszymy o nich najczęściej w czasach, kiedy kasztelanem krakowskim był dobry gospodarz, ale słynący z twardej ręki Stanisław Warszycki. W 1651 wybuchł na Podhalu bunt chłopski pod wodzą Kostki-Napierskiego, którego echa dotarły w okolice Pcimia – głównym agitatorem był tu nauczyciel miejscowej szkoły parafialnej, Marcin Radocki. Po zajęciu południowych ziem Polski przez Austrię w 1772 r., likwidacji uległy dotychczasowe administracji dobrami królewskimi (kasztelanie i starostwa), a ich włości przejął cesarz. Wkrótce jednak rozpoczęto wyprzedaż tych ziem w ręce prywatne i tak już w końcu XVIII w. zachodnia część omawianego obszaru trafiła w ręce książąt Carignan-Montléart, a ostatecznie w 1874 r. – do Lubomirskich. Rabacja galicyjska w 1846 r. odbyła się tutaj bezkrwawo: były co prawda najścia na dwory i plebanie w Pcimiu i Stróży, lecz np. w Trzebuni miejscowi chłopi nie dopuścili do napaści na leśniczówkę, gdyż żyli z jej mieszkańcami w dobrej komitywie. W następnym roku całą okolicę nawiedziła klęska nieurodzaju – z głodu i chorób w ciągu roku wymarło ok. 25% populacji. Wraz z postępującym ubożeniem i rozdrobnieniem gospodarstw, ludność starała się znaleźć wyjście z trudnej sytuacji majątkowej. Kiedy po uwłaszczeniu (1848) umożliwiono chłopom podejmowanie podróży bez zgody właściciela wsi, wielu wyjeżdżało w poszukiwaniu pracy za granicę – na Ukrainę, Węgry, do Francji, Saksonii, a nawet USA i Argentyny. Lata międzywojenne to okres żywiołowych przemian. Z przyczyn finansowych zaniechano co prawda budowy linii kolejowej z Wieliczki przez Dobczyce i Pcim do Mszany Dolnej, ale w 1935 r. rozpoczęto remont drogi Kraków – Zakopane, która ludności miejscowej przyniosła dodatkowy zarobek. Dzięki poprawie dostępności, wioski w dolinie Raby stały się w latach 30. XX w. znanymi letniskami. W 1939 chwalebną kartę zapisały jednostki Wojska Polskiego, dowodzone przezpłk. Stanisława Maczka. W dniu 4 września broniły one doliny Raby w Pcimiu, po czym zmuszone zostały do odwrotu na Stróżę, gdzie następnego dnia przeprowadziły udany kontratak. W czasie walk miejscowości znacznie ucierpiały. Świadectwem walk są mogiły żołnierskie na cmentarzach. W czasie okupacji w rejonie Pcimia operowały liczne oddziały partyzanckie. Po walce stoczonej 29 listopada 1944 r. na Zawadce przez krakowskie zgrupowanie AK „Żelbet” i oddziały myślenickie, część Pcimia została spacyfikowana. Po wojnie zaznaczyły swą obecność oddziały podziemia niepodległościowego, podległe zgrupowaniu „Błyskawica” mjr. Józefa Kurasia „Ognia”, w latach 1947 i 1948 oddziały Dymitra Ilenki „Czarnego” oraz oddział „Wiarusy” Józefa Świdra „Mściciela”. Aż do stycznia 1955 r. w okolicach Trzebuni działał oddział „Zorza” Jana Sałapatka „Orła”, niekwestionowanego bohatera wielu ludowych opowieści. Na terenie Pcimia stoi jedyne w regionie górskie schronisko PTTK Kudłacze (nazwa od pobliskiego przysiółka), słynące z pięknego położenia i miłej atmosfery. Przy nim otwarto w 2009 r. Izbę Pamięci Armii Krajowej, połączoną z ekspozycją stałą „Lotnicze ślady na ziemi myślenickiej”. Obiekt znajduje się na Małopolskim Szlaku Historii Lotnictwa.
WARTO ZOBACZYĆ
Pcim
Rozległa wieś, największa pod względem powierzchni miejscowość powiatu myślenickiego, posiadająca liczne przysiółki rozsiane w dolinach dopływów Raby. Głównym zabytkiem jest kościół mur. p.w. św. Mikołaja (1810-29), z wyposażeniem barokowym ze starszej świątyni oraz kamienną chrzcielnicą z 1638 r. Obok klasycystyczna plebania z 1802 (niedawno przebudowana). Na uwagę zasługują stare kapliczki, w tym fragment figury Bożej Męki z 1638 r., zabranej przez powódź w 1913 r., a odnalezionej po kolejnym wezbraniu Raby w roku 1997 (rola Pabiski). Zachowały się też przykłady drewnianego budownictwa kliszczaków (domy, spichlerze, piwniczki). W centrum obelisk upamiętniający regulację Kaczanki po powodzi z 1934 r. i pomnik upamiętniający żołnierzy WP, poległych w 1939 r. (mogiła na cmentarzu). Wśród turystów znane są tereny w rejonie przysiółków Kotoń i Kudłacze, słynące z walorów widokowych. W osiedlach Hajdamaki i Korzeniowscy pomnikowe drzewa. Na uwagę zasługuje także starodrzew „Lipiny” oraz wodospad „Na Wielkiej Skale” na potoku Suszanka (2,3 m wysokości). Również od strony Pcimia najłatwiej dotrzemy do położonych już na terenie Stróży interesujących formacji skalnych: 6,5-metrowego Diabelskiego Kamienia na stokach Kotonia oraz jeszcze wyższego Wielkiego Kamienia na Krzywickiej Górze. Corocznie w lipcu w Pcimiu odbywa się festyn folklorystyczny „Święto Kliszczaka”, na którym prezentują się m.in. zespoły regionalne kultywujące tradycje górali myślenickich. W salach budynku szkolnego na Krzywicy urządzona jest Izba Regionalna. Na terenie miejscowości działa zespół regionalny „Pcimianie”.
Stróża
Głównym zabytkiem jest tu kościół p.w. NMP Królowej Polski, zbudowany w latach 1904-09 w stylu neogotyckim, z wolnostojącą dzwonnicą. Świątynia posiada neobarokowe wyposażenie i piękne witraże – dzieło Adama Bunscha. Na terenie Stróży zwracają uwagę drewniane domy i stodoły, a także kilka figur przydrożnych z XIX-XX w. Najciekawsza z (1828) nich stoi pod Gruszczynem i wg tradycji została wystawiona na kamieniu młyńskim w podzięce za cudowne ocalenie. W okresie międzywojennym budowano wille – zachowały się dwie: „Klebertówka” z 1923 r. i częściowo zrujnowana „Firkówka” z 1924 r. Z tego okresu pochodzi również budynek dawnego pensjonatu Firków (willa „Włada”), poniżej tej ostatniej
Gmina Siepraw
Rys historyczny
Dawne przekazy wspominają o wczesnosłowiańskich cmentarzyskach kurhanowych w Zakliczynie (nieistniejące cmentarzysko na Czerwonej Górze – 200 kurhanów), Sieprawiu i Czechówce.
Z pewnością obszar ten był zamieszkały już we wczesnym średniowieczu. Dokument z 1278 r. wymienia rzekę Sieprawkę, nad którą rozłożyły się domostwa osady Siepraw. Na początku XIV w. istniały parafie w Zakliczynie i Sieprawiu. Pierwsza wzmianka o wsi Zakliczyn pochodzi z 1305 r., o Czechówce – z 1398 r. Również w XIV w. powstały też wsie klucza dóbr sieprawskich: Kawęciny (wzm. 1372) i Łyczanka. W 1355 r. Zakliczyn został oddany w ręce Hanka z Myślenic, herbu Trąby, który osiadł tu i założył ród Jordanów. Jego potomkowie skupili w swych rękach rozległe włości, sięgające z czasem południowych granic parafii Pcim (aż po okolice lokowanego w XVI w. Jordanowa). Miejscowość pozostała w rękach Jordanów aż do XVIII w. W 1520 r. ród ten przejął również od Wielogłowskich klucz sieprawski. Wystąpienia antyszlacheckie w 1846 r. nie były tak krwawe, jak np. w okolicach Raciechowic, chociaż w Sieprawiu został zamordowany ekonom dworski. W drugiej połowie XIX w. zaznaczyły się tu dość częste zmiany własności. Dotychczasowi właściciele nie zawsze radzili sobie w nowych warunkach (w 1848 r. przeprowadzono reformę uwłaszczeniową) i rezygnowali z prowadzenia majątków na rzecz szybko bogacącej się warstwy bankierów, przemysłowców i inteligencji. W tym czasie Siepraw zakupił baron Kajetan Horoch, Zakliczyn – Wiktor Kopff (od którego odkupiła majątek rodzina Iwaszkiewiczów). Ubożejąca ludność starała się rozwijać rzemiosło – w ten sposób w Sieprawiu narodziło się szczotkarstwo, z którego miejscowość słynie do dziś. W okresie II wojny światowej na terenie przez teren gminy przesyłano zaopatrzenie z Krakowa dla oddziałów partyzanckich. Jednym z punktów kontaktowych był dwór Leśniaków w Sieprawiu-Kawęcinach. 23 stycznia 1945 na terenie miejscowości doszło do ciężkich walk pomiędzy Armią Czerwoną a uchodzącymi z okrążenia oddziałami Wehrmachtu.
WARTO ZOBACZYĆ
Czechówka
W miejscowości stoi kilka ciekawych figur przydrożnych, datowanych od 1871 do 1919 r. Zachowało się też kilka modelowych przykładów architektury ludowej, w tym budynki gospodarcze o ścianach plecionych. Kamień węgielny jednego z domów (obecnie w ruinie) stanowi głaz narzutowy – granit skandynawski. Na wierzchowinie na granicy lasu Ogorzałka kilka sporych kopców – być może kurhanów ciałopalnych.
Łyczanka
Najciekawszą historycznie i krajobrazowo częścią Łyczanki jest obszar podworski, z drewnianą kaplicą z 1861 r. aleją lipowo-dębową i zwartym obszarem Pańskich Pól z malowniczą panoramą. Wśród zabudowy wiejskiej kilka pięknych przykładów budownictwa drewnianego z końca XIX w., a także figura przydrożna z 1864 r. Interesującym elementem krajobrazowym jest również zwarty kompleks leśny Łyczańskiego Lasu.
Siepraw
Rozległa wieś, złożona z wielu przysiółków, o bogatej historii. Słynie z tego, że ma aż trzy kościoły. Drewniany kościółek św. Marcina (1. poł. XVII w.) stoi na miejscu pierwszego kościoła, znajdują się tu płyty nagrobne dawnych właścicieli Sieprawia. Drugi kościół św. Michała Archanioła, murowany, z 1620 r., o cechach gotyckich został odbudowany popożarze z 1968 r. Imponujące wnętrze pozbawione jest zabytkowego wyposażenia, za to zachowało się kilka ciekawych tablic nagrobnych. Wokół kościoła rosną pomnikowe lipy. Na pobliskim cmentarzu stoi figura-obelisk z 1712 r., przywieziona z Zakliczyna oraz pomnikpoświęcony poległym w czasie I wojny światowej. Budowę nowego kościoła o nowoczesnej bryle rozpoczęto w 1960 r. Od 2004 r. ma on godność Sanktuarium Błogosławionej Anieli Salawy, która pochodziła z Sieprawia. Ciekawym miejscem jest źródełko jej poświęcone, przy którym odprawiane są nabożeństwa. Zespół architektury sakralnej uzupełniają 3 kapliczki domkowe z XIX w. (w tym jedna drewniana). Większość kapliczek i krzyży przydrożnych (w tym wiele z XIX w.) połączono nie znakowaną ścieżką „Śladami historii”. Mimo, że w krajobrazie dominuje nowa architektura, to zachowało się tu kilkadziesiąt starych domów, a niektóre przykłady budownictwa regionalnego można śmiało zaliczyć do znaczących. Przy drodze do Zawady źródełko bł. Anieli Salawy – związane z jej postacią, obecnie miejsce odbywania nabożeństw i odpoczynku. W północnej części miejscowości znajduje się 3-metrowej wysokości, owiana legendami skała Kopytko, do której doprowadzono szlak spacerowy. Przy nim znajduje się także inna ciekawostka geologiczna – nieczynny kamieniołom pod szczytem Kopani. Wyciąg narciarski Siepraw-Ski w Kawęcinach jest jedynym na Pogórzu Wielickim. Dużym jego atutem jest bliskość Krakowa.
Zakliczyn
Drewniany kościół p.w. Wszystkich Świętych to najważniejszy zabytek Zakliczyna. Wystawiony został w 1773 r., jest otoczony pomnikowym starodrzewem. Wyposażenie świątyni jest barokowe. W pobliżu stoi figura z 1626 r., a w całej miejscowości spotkamy ich jeszcze kilka – jedną z ładniejszych jest figura Matki Boskiej na Pakuzie. W Zakliczynie znajduje się także stary cmentarz epidemiczny oraz sporo zabytków architektury krakowskiej. Do atrakcji przyrodniczych zaliczymy skały na Czerwonej Górze, w których znajdują się jaskinie szczelinowe – najdłuższa ma 22 m.
Gmina Raciechowice
RYS HISTORYCZNY
Już w V – IV w. p.n.e. na stoku Grodziska, nad doliną Stradomki funkcjonował gród ludności należącej do kultury puchowskiej, znany dziś jako Klasztorzysko. Nieco później, w okresie lateńskim, na szczycie wzgórza warownię zbudowali Celtowie.
We wczesnym średniowieczu w okolicy istniały osady Wiślan, o czym świadczą cmentarzyska kurhanowe, znane z Raciechowic i Zegartowic. W XII w. na szczycie Grodziska zbudowano kolejny w tym miejsciu, warowny gród zwany szczyrzyckim. O otaczających go osadach nie mamy żadnych przekazów, lecz okolica z pewnością nie była bezludna, skoro już w XIII w. powstała parafia w Raciechowicach, a także w Gruszowie.
Duży wpływ na rozwój okolicy wywarł zakon cystersów, który w 1234 r. założył opactwo w nieodległym Szczyrzycu. W 1259 r., w czasie najazdu mongolskiego, klasztor został splądrowany, a gród zniszczony – źródło młodsze o kilkanaście lat wspomina o nim jako „zupełnie zrujnowanym”. Okoliczne osady należały do rycerstwa, które z czasem wykupiło także znaczną część dóbr klasztornych. W XIV w. nastąpiła lokacja kolejnych wsi rycerskich: Zegartowic (wzm. 1376), Komornik (1382), Kawca i Bojańczyc (1388), Czasławia (1397) oraz Krzesławic (wzm. 1408). Wraz z przeobrażeniem się rycerstwa w szlachtę, miejscowości te stały się kolebkami znanych rodów, jak Komornickich, Kaweckich. Folwarki szlacheckie były często przedmiotem transakcji i zmieniały właścicieli – tak np. właścicielem Kwapinki był przez pewien czas słynny poeta renesansu, Mikołaj Rej z Nagłowic. Miejscowości te pozostały w rękach drobnej szlachty i ziemiaństwa do 1945 r.
Rabacja galicyjska z 1846 r. dotknęła przede wszystkim majątki i plebanie w powiecie bocheńskim. W Raciechowicach podczas lutowego napadu band chłopskich na dwór śmierć poniosło 6 osób, w tym dziedzic Kasper Biliński oraz jego syn Kazimierz. W Zegartowicach zamordowano dziedzica Kazimierza Bielińskiego. Najścia na dwory i plebanie, połączone z plądrowaniem i pobiciem miały miejsce także w Gruszowie, Komornikach i Poznachowicach Górnych. W XIX w. część z nich wykupili zamożni obywatele nie będący szlachtą – tak np. Czasław nabył były powstaniec styczniowy, oficer armii tureckiej Artur Teodor Rayski, a od niego – Odo Bujwid.
Pod koniec 1914 r. przez kilka dni obszar gminy był zajęty przez wojska rosyjskie, które wycofały się po bitwach pod Wiśniową i Górą Św. Jana. 5 września 1939 r. żołnierze polscy bronili linii Dąbie – Zegartowice, osłaniając skrzydło 10 Brygady Kawalerii przed obejściem. W latach okupacji na terenie gminy działała prężna placówka ZWZ-AK, jednym z ośrodków konspiracji był dwór Banachów w Mierzniu. Znaną bazą oddziałów AK było Grodzisko. W czasie akcji „Burza”, po kilku akcjach partyzanckich, Niemcy wycofali z tego terenu swoje posterunki – powstała wolna Rzeczpospolita Raciechowicka, w którym faktyczną władzę sprawowała Armia Krajowa. Przetrwała ona do połowy września 1944 r. Po zakończeniu działań wojennych rozpoczął się intensywny okres budowania władzy komunistycznej i zwalczania sił mogących temu przeszkodzić. Szczególnie prześladowano wielu członków AK i BCh. Niektóre oddziały partyzanckie pozostały w konspiracji do lata 945 r. Po ich rozwiązaniu, na terenie gmin Raciechowice, Dobczyce i Wiśniowa działało zgrupowanie NSZ por. Jana Dubaniowskiego „Salwy” (do 1947), a po nim – niewielki oddział Józefa Miki „Leszka” z Gruszowa (rozbity przez UB w 1950 r.).
WARTO ZOBACZYĆ
Bojańczyce
Na grzbiecie pogórskim stoi pięknie usytuowany, odnowiony dwór z połowy XIX w., obok którego rośnie prastara lipa. Tu też znajduje się kapliczka, pochodząca zapewne jeszcze z XVIII stulecia.
Czasław
W Czasławiu znajduje się dwór Bujwidów (obecny zbudowany został w 1899 r.). Należał on do rodziny słynnego bakteriologa i esperantysty, Odona Bujwida. W 1892 r. w majątku urodził się Ludomił Rayski, późniejszy generał, do marca 1939 r. dowódca lotnictwa wojskowego. Drugi folwark – Wolnica – znajduje się w południowej części miejscowości. Najstarsze budynki wystawione zostały w 1880 r. Po II wojnie światowej majątek zamieniono na PGR. Oprócz tego w Czasławiu zobaczyć można figurę przydrożną z 1897 r. oraz przykłady tradycyjnego budownictwa.
Dąbie
Wieś znana jest przede wszystkim z Diabelskiego Kamienia – okazałego ostańca piaskowcowego, mającego postać muru skalnego długości 55 m. Poniżej skały stoi tzw. pustelnia szczyrzycka i drewnianą kaplicą z 1886 r., stojąca już w granicach Krzesławic, stanowiąca obiekt na Szlaku Architektury Drewnianej. Pustelnia była zamieszkana (z przerwami) pomiędzy 1810 a 1996 rokiem. W Dąbiu znajduje się także odnowiony dwór z 1858 r., kapliczka domkowa z XIX w., oraz figura przydrożna z 1905 r.
Gruszów
Najważniejszym zabytkiem miejscowości jest drewniany kościół p.w. Rozesłania Apostołów. Zbudowany w XVI w., stanowi modelowy przykład małopolskiego budownictwa sakralnego.
Wyposażenie świątyni jest barokowe i klasycystyczne. W Gruszowie stoi figura przydrożna z 1895 r., druga upamiętniająca zwycięstwo pod Grunwaldem, wystawiona podczas zjazdu ludowego w 1902 r., oraz pomnik ku pamięci chłopów, którzy zginęli w 1932 r. podczas pacyfikacji strajku w pobliskim Łapanowie.
Kawec
Gniazdo rodowe Kaweckich z zachowanymi przykładami budownictwa ludowego oraz piękną figurą przydrożną z 1907. Wieś położona jest w sercu regionu sadowniczego i stanowi dobrą bazę rozwoju agroturystyki.
Komorniki
Z tej miejscowości wywodzi się rodzina Komornickich. Po czasach szlacheckich pozostał prosty dworek, wystawiony jeszcze w XVII w., lecz w 1825 r. gruntownie przebudowany – obok niego rośnie olbrzymi dąb. W czasie II wojny światowej miejscowość była bazą oddziału NOW-AK „Szczerbiec” i zgrupowania AK „Żelbet”.
Krzesławice
Wieś o tradycjach sadowniczych, położona na grzbiecie Pogórza Szczyrzyckiego. W centrum miejscowości znajduje figura z 1870 r. W na obrzeżu miejscowości stoi tzw. pustelnia szczyrzycka (patrz: Dąbie).
Krzyworzeka
Niewielka wieś, malowniczo położona na grzbiecie pogórskim. Przy drodze stoi figura z 1895 r., a w ogrodach zobaczyć można znajdowane w okolicy głazy narzutowe z okresu zlodowacenia krakowskiego.
Kwapinka
Miejscowość z zabytkami architektury drewnianej; na skrzyżowaniu dróg figura Bożej Męki z 1882 r. innym ciekawym obiektem są ruiny cegielni z wysokim kominem.
Mierzeń
Mierzeń był niewielką wsią szlachecką, w której zachował się ładny dworek Banachów, wystawiony w XVII w., swą obecną bryłę zawdzięczający przebudowie w 2 poł. XIX w. Do dworu prowadzi wysadzana starymi topolami aleja. Nieopodal skrzyżowania dróg na Widomej piękna figura przydrożna z 1859 r.
Poznachowice Górne
Najciekawszą częścią miejscowości jest góra Grodzisko, porośnięta bukowym lasem. Pod szczytem nie sposób przeoczyć olbrzymich wałów grodziska, datowanego na XII – XIII w.
Składało się ono z grodu właściwego oraz przylegającego od północy podgrodzia, a uległo spaleniu podczas najazdu tatarskiego, co potwierdziły badania archeologiczne. Drugie grodzisko znajduje się niżej, na grzbiecie Klasztorzyska (w granicach administracyjnych Dąbia), jest datowane na V – IV w. p.n.e. i już mniej okazałe. Pośród zabudowy wsi zobaczyć można kapliczki z XIX w. W jej górnej części znajduje się pomnik w miejscu kwaterowania oddziału AK „Śmiały”, a na szczycie Grodziska – symboliczna mogiła partyzancka.
Raciechowice
Miejscowość parafialna o dawnej metryce, najważniejsze zabytki to drewniany kościół oraz dwór. Kościół p.w. św. Jakuba i św. Katarzyny Aleksandryjskiej zbudowany został w 1720 r., lecz jego prezbiterium uważane jest za starsze. Atutem świątyni jest piękne, rokokowe wyposażenie. Na zewnątrz epitafia oraz płyta ołtarzowa z pierwszego kościoła z XIII w. Drewniany dwór należy do najokazalszych tego typu budowli w Małopolsce. Został zbudowany w 1780 r. i należał do Bilińskich, później do Bujwidów. Uwagę zwracają herby Nowina i Leliwa nad wejściem. Niestety, dziś zabytek ten znajduje się w stanie częściowej. Obok dworu stoi drewniany spichlerz z 1774 r., zachowały się też pozostałości parku krajobrazowego. Na terenie Raciechowic stoi kilka kapliczek i figur z XIX w.
Sawa
Urozmaicona krajobrazowo miejscowość nie posiada obiektów zabytkowych, poza kilkoma drewnianymi gospodarstwami. Nazwa pobliskiego przysiółka Mogiłki sugeruje, że istniało tu cmentarzysko ciałopalne.
Zegartowice
W północnej części Zegartowic (Bigorzówka) znajduje się jedna z najefektowniejszych skałek Pogórza – Kamień Grzyb. W centrum miejscowości mamy natomiast piękne skupisko tradycyjnej architektury z XIX/XX w., sporą kaplicę św. Józefa z XIX w., figurę z 1870 r. oraz małe kapliczki domkowe. Okoliczne, rozległe grzbiety pogórskie słyną z walorów widokowych.
Żerosławice
W centrum Żerosławic stoi pomnik, poświęcony ofiarom pacyfikacji – w 1944 r. hitlerowcy zamordowali tu 40 osób w odwecie za zabicie przez partyzantów generała stacjonującej nieopodal jednostki. Naprzeciw kapliczka drewniana z XIX /XX w. obszar podworski, obsadzony dębami i jaworami. Wśród zabudowy miejscowości wypatrzyć można obiekty drewniane, zbudowane na początku XX w. Przy drodze do Kawca znajdziemy kolejną kapliczkę z XIX w.
Gmina Wiśniowa
RYS HISTORYCZNY
Miejscowości dzisiejszej gminy Wiśniowa powstały w średniowieczu w obrębie Czarnego Lasu (Silva Negra), stanowiącego część Puszczy Karpackiej. Osady w dolinie Krzyworzeki powstały prawdopodobnie jeszcze w XIII stuleciu – choć pewne wzmianki posiadamy jedynie w przypadku Glichowa i Poznachowic (1264), które były wsiami rycerskimi.
Obok Glichowa powstała nieistniejąca dziś wieś Czerwin. Lipnik został lokowany na prawie średzkim w 1346 r., nieco młodsze są Kobielnik wraz z nieistniejącą Jastrzębią (1350) i Wierzbanowa (1365). Od końca XIV w. miejscowości te należały do starostwa dobczyckiego. W XV w. powstała osada smolarzy – Węglówka, również należąca do starostwa, wzmiankowana dopiero w 1581 r. Z czasem wchłonęła ona sąsiednią Węgierkę, wymienianą pod rokiem 1660 r. W wyniku sprzedaży dóbr starostwa po 1772 r., klucz wsi wokół Wiśniowej zakupił Adam Krzyształowicz. Po pewnych perypetiach trafił on ostatecznie w 1860 r. w ręce hrabiego Feliksa Romera.
Wiek XVIII i XIX był okresem wielu dramatycznych wydarzeń. W 1749 r. okolice nawiedziła plaga szarańczy, której pamiątką są kapliczki w Wiśniowej i Kobielniku. W 1831 r. wiele istnień ludzkich zabrała grasująca cholera, a w latach 1847-48 r. niespotykana klęska głodu połączona z epidemią tyfusu. Według niektórych, była to Boska Kara za bunt przeciwko szlachcie i klerowi, podsycany przez władze zaborcze, który miał miejsce w roku poprzednim. Wtedy wataha podpitego chłopstwa napadła na dwór w Lipniku, a w Wiśniowej doszło do starcia pomiędzy bandą chłopstwa z innych wsi, chcącą zaatakować plebanię, a grupą mieszkańców, którzy bronili proboszcza. Pamiątką tego zdarzenia jest krzyż stojący przy szkole.
Ważne wydarzenia rozgrywały się tu w okresie I wojny światowej. Podczas ofensywy w listopadzie 1914 r. Rosjanie zbliżyli się do Krakowa, zajmując pod koniec miesiąca Dobczyce, Kornatkę, Wiśniową, Lipnik i część Wierzbanowej. Front ustabilizował się tu na okres kilku dni. Na początku grudnia wojska austro-węgierskie przeszły do ofensywy w ramach operacji łapanowsko-limanowskiej. W dniu 5 grudnia udało się przełamać obronę rosyjską na wzgórzach Burletki oraz na Dziadkówce w Wiśniowej. Następnego dnia walki przeniosły się w rejon Raciechowic. Pamiątką tych wydarzeń są dwa cmentarze wojenne w Wiśniowej, wybudowane w 1916 r.
W 1922 r. z inicjatywy prof. Tadeusza Banachiewicza wybudowano na szczycie Łysiny stację obserwacyjną krakowskiego Obserwatorium Astronomicznego. Ponieważ teren pod budowę stacji przekazał książę Lubomirski, w 1932 najwyższy wierzchołek Łysiny nazwano na jego cześć Lubomirem. W stacji dokonywano obserwacji gwiazd zmiennych, a także innych znaczących odkryć. W 1925r. krakowski astronom Lucjan Orkisz dokonał tu odkrycia komety, a w 1936 r. pracownik obserwatorium z Węglówki, Władysław Lis odkrył kolejną. Obserwatorium spalili Niemcy w 1944 r., podczas akcji przeciwpartyzanckiej. Kilka lat temu wybudowano tu nowy pawilon, pełniący m.in. funkcje dydaktyczne (pokazy nieba, ścieżka edukacyjna).
W dniach 4 i 5 września 1939 r. na terenie gminy broniły się jednostki 10 Brygady Kawalerii. W kolejnych latach notujemy rozwój konspiracji związany z ZWZ-AK i BCh. W 1943 r. nasiliła się działalność dywersyjna, a rok później w lasach pojawiły się oddziały AK i NOW. W lecie tego roku w rejonie Lipnika było ich dziesięć, liczyły łącznie ok. 420 ludzi i tworzyły zgrupowanie AK „Kamiennik” pod dowództwem ppor. Wincentego Horodyńskiego „Kościeszy”. Główną bazą zgrupowania był obóz leśny na Łysinie, oddziały stacjonowały też w okolicznych przysiółkach. Toczyły liczne boje z Niemcami, których kulminacją była tzw. bitwa pod Łysiną (12 września 1944), w której zadano nieprzyjacielowi poważne starty. Po bitwie Niemcy ściągnęli znaczne siły przystąpili do krwawej pacyfikacji Wiśniowej, Lipnika, Glichowa i Czasławia.
WARTO ZOBACZYĆ
Glichów
Miejscowość nie ma wielu obiektów zabytkowych – praktycznie jednym jest dwór z końca XVIII w., wokół którego zachowało się otoczenie – starodrzew i niedawno przebudowany budynek gospodarczy. Okolica rekompensuje te braki pięknymi widokami na okoliczne góry i żywą wśród starszych mieszkańców tradycją walk partyzanckich.
Kobielnik
Wieś letniskowa o dużych tradycjach niepodległościowych, słynąca z pięknego krajobrazu. W jej dolnej części stoi kapliczka, upamiętniająca plagę szarańczy, która wystąpiła w 1749 r. Pod lasem, powyżej osiedli domów letniskowych zachowały się linie okopów z 1914 r.
Lipnik
Z powodu zniszczeń, które Lipnik odniósł podczas pacyfikacji z 17 września 1944 r., nie ma tu wielu – jak na tak rozległą miejscowość – tradycyjnych domostw czy budynków gospodarczych. Na skrzyżowaniu dróg stoi kapliczka domkowa z 1930 r., prócz niej są tu dwie figury i krzyż przydrożny z XIX w. W granicach Lipnika znajduje się przełęcz pomiędzy Łysiną i Kamiennikiem z Suchą Polaną – miejscem uroczystości z 3 września 1944 r., w czasie której nastąpiło poświęcenie proporca miejscowego zgrupowania AK. Dziś stoi tu pomnik, jest to miejsce corocznych Zlotów Szlakami Walk Partyzanckich. Ze względu na ciekawe zespoły łąkowe (m.in. stanowiska storczyków i krokusów) polana stanowi użytek ekologiczny).
Poznachowice Dolne
Wieś w gminie Wiśniowa, teren kulminacyjnego starcia podczas bitwy partyzanckiej z 12 września 1944 r. (pomnik). Zachowało się kilka ciekawych domów drewnianych, ze zdobieniami szczytów i ganków (pocz. XX w.).
Węglówka
Wieś posiada dwa murowane kościoły, zbudowane w krótkim okresie czasu – parafialny p.w. MB Nieustającej Pomocy z 1933 r. oraz filialny p.w. MB Anielskiej na Ślósarzówce z 1896 r. Oprócz nich znajdują się tu dwie kapliczki domkowe z XIX w. oraz figury przydrożne – w tym piękny krzyż na grzbiecie Wierzbanowskiej Góry. Klika starych zagród – najsłynniejsza na Weszkówce z 1914 r., zamieszkała, choć pozbawiona prądu. Na szczycie Lubomira, na terenie Węglówki funkcjonowało w l. 1922-44 obserwatorium astronomiczne, w którym odkryto dwie komety. Nowe Obserwatorium im. prof. T. Banachiewicza zbudowano staraniem Gminy Wiśniowa i oddano do użytku w 2007 r. Za budynkiem zobaczyć można ruiny pawilonu lunet starszej placówki oraz drugi odbudowany pawilon. W okresie letnim organizowane są tu pokazy nieba, cieszące się dużym zainteresowaniem odwiedzających.
Wierzbanowa
W Wierzbanowej stoi zabytkowa szkoła z początku XX w. oraz kilka figur przydrożnych z XIX-XX w. Poza kilkoma domami, z pięknie zdobionymi szczytami, miejscowość nie posiada innych obiektów zabytkowych. Pod szczytem Cietnia znajduje się przecinka – startowisko dla paralotniarzy.
Wiśniowa
Do II wojny światowej Wiśniowa była znacznym ośrodkiem handlowo-kulturalnym. Zamożne społeczeństwo ufundowało liczne kapliczki i figury, datowane na k. XVIII i XIX w. Do najciekawszych należą: kapliczka na Jurkówce (k. XVIII w.), wokół której urządzono jeden z dwóch cmentarzy z I wojny światowej (drugi na wzgórzu Dziadkówka), kamienny krzyż upamiętniający rabację galicyjską z 1846 r. oraz kapliczka – pamiątka plagi szarańczy z 1749 r. Najcenniejszym zabytkiem jest drewniany kościół p.w. św. Marcina, wystawiony w 1730 r., z wolnostojącą dzwonnicą, otoczony pomnikowym starodrzewem. W barokowym ołtarzu głównym łaskami słynący obraz Matki Boskiej Wiśniowskiej z XVII w. Świątynia znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej. Nieopodal, w centrum miejscowości stoi skromna, drewniana bożnica z pocz. XX w. – jeden z nielicznych zachowanych takich obiektów w Polsce. Na miejscowym cmentarzu znajduje się zbiorowa mogiła ofiar pacyfikacji z 17-18 września 1944 r., podczas której Niemcy zamordowali 78 osób cywilnych. Corocznie w lipcu w miejscowości odbywają się Dni Wiśniowej. Warto także przyjechać w Poniedziałek Wielkanocny, aby obejrzeć tradycyjne „Dziady Wiśniowskie” – informacja: (12) 271 40 86.
Gmina Dobczyce
RYS HISTORYCZNY
Najstarsze ślady osadnictwa na Górze Zamkowej w Dobczycach datowane są na okres neolitu (kultura lendzielska – przed 3900 p.n.e.). Panujące tam korzystne warunki osadnicze, obronność miejsca i dostęp do rzeki doceniła również ludność kultury łużyckiej (1200 – 400 p.n.e.).
Na początku naszej ery na terenie Dobczyc istniały osady ludności kultury tynieckiej i przeworskiej. Z czasem tereny te wyludniły się. Kolejna faza osadnictwa na tych ziemiach związana była ze słowiańskim plemieniem Wiślan. Początkowo istniały tu osiedla o charakterze otwartym. Świadczą o nich rozsiane w okolicy cmentarzyska kurhanowe, w tym największe, zachowane i przebadane skupisko kurhanów ciałopalnych w Kornatce (k. VII – IX w.).
W czasach piastowskich powstały najstarsze miejscowości w dolinie Raby. W 1226 r. utworzono parafię w Dziekanowicach, będącą jedną z najstarszych w regionie, a z 1266 r. pochodzi wzmianka o kościele w Dobczycach. Oznacza to, że same Dobczyce, w których stał warowny gródek strzegący szlaku handlowego, mają jeszcze starszą metrykę. Wiadomo, że podczas najazdu mongolskiego z 1259 r. gród ten oparł się najeźdźcom. Znaczny wpływ na rozwój okolicy wywarli cystersi, którzy w 1234 r. wybudowali klasztor w nieodległym Szczyrzycu. Do klasztoru należały liczne, okoliczne wioski, m.in. Brzączowice (od 1254). Z 1300 r. pochodzi pierwsza wzmianka o wsi Rudnik, w której – jak wskazywałaby nazwa – eksploatowano niskoprocentowe, darniowe rudy żelaza.
W 1311 roku, w czasie buntu wójta Alberta, na zamku w Dobczycach schronienie znalazł książę Władysław Łokietek. Poparcie udzielone władcy opłaciło się miastu, któremu zarówno on, jak i jego następcy nadali liczne przywileje, na czele z prawem magdeburskim (1362). Wkrótce wybudowano mury obronne, na które stać było tylko znaczniejsze miasta. Dalszy rozwój tego obszaru przypadł na czasy kazimierzowskie i początek państwa Jagiellonów. W 1338 r. założona została Kędzierzynka, pod rokiem 1384 wymienia się Stadniki (późniejszą siedzibę rodu Stadnickich), w tym okresie powstały też Burletka, Kornatka i Brzezowa (wzm. 1390), Bilczyce, Stojowice (wzm. 1398) oraz Sieraków – gniazdo rodu Sierakowskich (wzm. 1412).
Od XIV w. mamy tu do czynienia z kształtowaniem się rozległych własności. Już w 1359 r. Kazimierz Wielki przekazał Dobczyce w dzierżawę Mikołajowi Wierzynkowi, a w 1390 r. Władysław Jagiełło ustanowił tu siedzibę starostwa, obejmującego tereny sięgające na południe po Kobielnik i Wierzbanową. Pierwszym starostą był z nadania Władysława Jagiełły Klemens z Moskorzowa, którego syn Marcin, znany hulaka, został pozbawiony urzędu za urządzane napady (z rąk jego bandy ucierpiały w 1411 r. same Dobczyce).
W 1585 r. dzierżawcami starostwa dobczyckiego zostają Lubomirscy i im zawdzięczamy rozbudowę zamku, który miał wówczas 70 komnat. W rękach tego znamienitego rodu pozostało starostwo do 1655 r., a następnie (do 1746) władali nim Jordanowie z Zakliczyna.
Wiek XV to okres niepokojów, związany z przechodzącymi przez okolicę bandami rycerskimi. W 1458 bandy raubritterów przeniosły się spod Myślenic w okolice Dobczyc, gdzie założyły obozy warowne. Wojskom królewskim udało się je pokonać dopiero w 1460 r. Same Dobczyce były w tym czasie znaczącym ośrodkiem kulturalnym – pochodzili stąd bracia Szklarkowie, studenci Akademii Krakowskiej i rówieśnicy Mikołaja Kopernika (jeden z nich został astronomem, drugi duchownym). Tu też Jan Długosz kształcił królewicza Kazimierza, przebywającego na zamku po nieudanej wyprawie po koronę węgierską (1471). Przez cały wiek XVI rozwijały się tu handel i rzemiosło.
W 1655 r. przez Dobczyce przeszły wojska szwedzkie, maszerujące z Lanckorony na Wiśnicz. Ponownie Szwedzi pojawili się w tych stronach w 1702 r., podczas wojny z królem Polski Augustem II. Tym razem zamek dobczycki uległ sporym zniszczeniom, w zupełną ruinę popadł jednak kilkadziesiąt lat później, w wyniku rozbiórki zainspirowanej przypadkowym znalezieniem niewielkiego skarbczyka. W 1768 r. miasto przeniesiono z Góry Zamkowej, na której brakowało wody, w miejsce obecnego rynku. W 1770 r. w mieście przebywali konfederaci barscy, m.in. wybitny dowódca wojsk konfederacji i wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych, Kazimierz Pułaski.
Po zajęciu tego terenu przez Austrię, dawne dobra królewskie zostały zlikwidowane. Na początku XIX w. podzielono i rozprzedano majątki starostwa dobczyckiego. Same Dobczyce wraz z przyległościami zakupili od rządu Turnauowie. Podczas rabacji galicyjskiej (1846) bandy chłopskie zabiły wójta w Dziekanowicach i napadły na dwory w Brzączowicach i Stojowicach. Pod koniec 1914 r. teren gminy Dobczyce był przez kilka dni zajęty przez wojska rosyjskie.
Już pierwszego dnia II wojny światowej miasto zostało zbombardowane. Przez dwa dni stacjonował tu sztab 10 Brygady Kawalerii płk. Stanisława Maczka, osłaniającej południowe skrzydło Armii „Kraków”. W 1942r. wysiedlono dobczyckich Żydów do obozu przejściowego w Wieliczce, a następnie zgładzono w Bełżcu. W latach okupacji hitlerowskiej rozwijał się tu ruch oporu. Jedną z najsłynniejszych akcji partyzanckich na terenie obwodu AK „Murawa”– Myślenice było odbicie z aresztu w Dobczycach pchor. Andrzeja Woźniakowskiego „Prawdzica”, drugiego dnia akcji „Burza” (27 lipca 1944). W dniach 21-22 stycznia 1945 r. w okolicach toczyły się ciężkie walki, w czasie których Dobczyce znacznie ucierpiały. Szczególnie silna była obrona niemiecka na linii Raby, w rejonie Góry Jałowcowej (obecnie jest tam cmentarz wojenny) i Brzączowic.
WARTO ZOBACZYĆ
Bieńkowice
Głównym walorem tej niewielkiej miejscowości są piękne panoramy Beskidów, jedynym obiektem zabytkowym pozostaje figura przydrożna z roku 1876.
Brzączowice
Atrakcją tej miejscowości jest duże nagromadzenie figur przydrożnych na niewielkiej przestrzeni. Główne ich skupisko znajduje się za kościołem i obejmuje zabytki z lat 1871 – 1906, cechujące się różnym typem i stylem – od prostych form po wyszukane. Tu też znajduje się kapliczka domkowa z 1882 r. Kolejne dwie figury przydrożne znajdują się obok remizy OSP.
Brzezowa
Niegdyś na terenie miejscowości stał folwark Gaik, z którego piętrowy kurnik możemy podziwiać w dobczyckim skansenie. Dziś jedynymi zabytkami w miejscowości pozostają figury przydrożne z XIX w. Przy szkole stoi pomnik grunwaldzki, wystawiony w 1910 r. Na terenie Brzezowej urządzono ścieżkę dydaktyczną i wybudowano wieżę do obserwacji ptaków, zamieszkujących zatoki Zbiornika Dobczyckiego.
Dobczyce
Jedynie miasto Turystycznej Podkowy, posiadające bogatą historię, z którą wiążą się liczne i ciekawe zabytki. Najbardziej znanym jest zamek z przełomu XIII i XIV w., rozbudowany w XVI/XVII w. Od k. XVIII w. był zrujnowany, a obecną formę zawdzięcza wieloletnim staraniom miejscowego oddziału PTTK, które urządziło w nim Muzeum Regionalne. Planowana jest dalsza rekonstrukcja obiektu. Częścią Muzeum jest skansen, w którym zgromadzono przykładowe zabytki architektury drewnianej z okolicy: karczmę (1830), kuźnię (1863), piętrowy kurnik (1890), wozownię (XIX w.), dom kultu pochówkowego (XIX w.) i pomniejsze obiekty, wśród których jest krzyż przydrożny z 1604 r. z Gaika-Brzezowej. Skansen jest obiektem na Szlaku Architektury Drewnianej. Na Górze Zamkowej stoi kościół p.w. św. Jana Chrzciciela (1828-34), zbudowany w stylu józefińskim – wewnątrz epitafium Sebastiana Lubomirskiego z 1594, pochodzące z poprzedniej świątyni. Obok kamienna dzwonnica (1855) z dzwonem „Jan” z 1504 oraz pomnikowa lipa „Marysieńka”, wg tradycji zasadzona przez Jana III Sobieskiego, a uszkodzona podczas walk o miasto w 1945 r. Zachowały się także fragmenty murów miejskich z 1 poł. XIV w., otaczające Górę Zamkową. Najokazalej prezentuje się ich część wschodnia, gdzie mur zachował się na przestrzeni kilkudziesięciu metrów wraz z basztą bramną i krenelażem. Dolna cześć drugiej baszty została nadbudowana jako kaplica przykościelna. Na szczycie Góry Zamkowej zachowana jest wykuta w skale średniowieczna cysterna na wodę. Przy Rynku stoi powojenna świątynia p.w. MB Wspomożenia Wiernych, z ciekawym wyposażeniem przeniesionym ze starego kościoła (m.in. gotycka Pieta ze szkoły Wita Stwosza i romańska kropielnica). W Dobczycach znajdują się liczne figury, fundowane od XVIII w. Najsłynniejszą z nich jest św. Florian strzegący Rynku (1768). Ulice wylotowe w kierunku południowym (Kilińskiego i Marwin) słyną z zachowanej drewnianej zabudowy z XIX/XX w. Za przedmieściem Marwin stała niegdyś szubienica miejska. Na placu przy ul. Witosa ciekawa pamiątka po społeczności żydowskiej – ruiny mykwy (łaźni rytualnej) z początku ub. stulecia. Warte odwiedzenia są też dobczyckie cmentarze – Jeleniec z kolumną na mogile konfederatów barskich (1770), Stróżnica z grobowcem Turnauów w najwyższej części oraz cmentarz wojskowy z II wojny światowej pod Jałowcową Górą, na którym pochowano żołnierzy WP poległych pod Gdowem w 1939 r., partyzantów AK oraz żołnierzy Armii Czerwonej. W mieście działa słynny zespół regionalny „Werdebusy Dobczyckie”. W okresie letnim odbywają się tu Dni Dobczyc. Prężnie działający oddział PTTK prowadzi punkt informacji turystycznej oraz Muzeum Regionalne na zamku i skansenie.
Dziekanowice
Miejscowość słynąca z kościoła p.w. św. Marii Magdaleny i św. Mikołaja, którego korzenie sięgają 1226 r. Pierwotna świątynia zbudowana była w stylu romańskim (do dziś zachowało się prezbiterium), obecny kształt zawdzięcza przebudowom z XVII/XVIII w. Na zewnętrznych ścianach prezbiterium widnieją średniowieczne znaki kamieniarzy. Obecnie jest to sanktuarium Macierzyństwa NMP. Obok świątyni drewniana dzwonnica z XVIII/XIX w. oraz małe lapidarium. Na terenie miejscowości kilka figur przydrożnych – najstarsza z 1685 r. jedną z nich, na serpentynach drogi, wystawiono na pamiątkę wiktorii grunwaldzkiej w 1910 r. Przy drodze do Wieliczki zobaczyć można ciekawe chałupy drewniane i stodoły.
Kędzierzynka
Na terenie miejscowości stoi figura przydrożna z 1871 r. oraz (przy dawnej szkole) niewielki Pomnik Niepodległości. Zabytków architektury ludowej jest tu niewiele, natomiast rozległy kompleks leśny w południowej części, stanowiący w czasach wojny schronienie partyzantów, przyciąga dziś wielu spacerowiczów i smakoszy owoców runa leśnego.
Kornatka
Wieś Kornatka słynie z doskonale zachowanych kurhanów ciałopalnych z k. VII – IX w. Znajdują się one w jej południowej części, w większości na terenie przysiółka Burletka (który powstał w XIV w. jako osobna wieś) i tworzą kilka skupisk. Największe z nich znajdują się przy leśnej drodze do Buletki (najwyższy kurhan liczy 1,8 m wysokości), oraz przy skrzyżowaniu dróg pod Trupielcem (tablica informacyjna), a pojedyncze kopce rozsiane są wzdłuż grzbietu Trupielec – Glichowiec. W Kornatce znajduje się ponadto kilka ładnych domów drewnianych, stary dąb przy dawnym folwarku oraz figury przydrożne z XIX w. Lasy porastające stoki Pasma Glichowca to bory szeroko słynące z dużych ilości grzybów.
Niezdów
Atrakcje krajoznawcze tej miejscowości, położonej na obu brzegach Raby, obejmują skromne drewniane domostwa, a przede wszystkim zespół dworski Erteleinów z 1830 r. Jest to dwór wraz z budynkami gospodarczymi oraz parkiem krajobrazowym (dęby i akacje), który zachował cechy skromnej, romantycznej rezydencji.
Nowa Wieś
Położona na grzbiecie górskim miejscowość oferuje piękne widoki na okoliczne grzbiety Pogórza Wielickiego, Jezioro Dobczyckie i Beskidy. Znajduje się tu m.in. drewniana kuźnia z pocz. XX w., a tuż obok, ale już w granicach Dobczyc – stacja wodociągów, na terenie której umieszczono wielki głaz narzutowy o obwodzie 4 m, przywieziony z Sierczy k. Wieliczki, będący pomnikiem przyrody (oglądanie okazu zza bramy lub za zgodą kierownictwa stacji).
Rudnik
Niewielka i pozostająca na uboczu wioska, z ciekawymi przykładami budownictwa drewnianego (w tym piękny spichlerz). Innym zabytkiem jest figura z 1867 r.
Sieraków
W Sierakowie stoją piękne figury przydrożne z XIX-XX w., jednak najważniejszym obiektem zabytkowym jest dwór Sierakowskich z 1847 r., w którym po II wojnie światowej mieściło się sanatorium, a obecnie stanowi on hotel. Okazały obiekt leży pośród parku, w którym rosną stare drzewa oraz kwitnące bluszcze. Na szczególną uwagę zasługują zachowane drewniane domy oraz budynki gospodarcze, z zagrodą nr 9 na czele. Jest to dom (ok. 1860) oraz budowane w okół budynki gospodarcze, ze studnią pośrodku podwórza.
Skrzynka
Wieś nie posiada wielu przykładów tradycyjnej architektury; uwagę zwraca jedynie dawna szkoła (dziś przedszkole) z ok. 1930 oraz rosnąca obok lipa, a także figura na przeciwnym krańcu wsi z 1904 Na skrzyżowaniu nad Dobczycami Krzyż Milenijny, spod którego rozpościera się wspaniała panorama. Przy „dolnej” drodze do Stadnik – dwie ciekawe figury z 1895 i 1920 r.
Stadniki
W Stadnikach – dawnej siedzibie rodu Stadnickich – znajdują się aż dwie rezydencje ziemiańskie. Pierwsza z nich to dwór „Krzyworzeka” z XIX/XX w. (przypuszcza się, że ma on założenie XV-wieczne) wraz z XIX-wieczną oborą, druga – to dwór Bednarskich, wystawiony w 1922, otoczony kompletem budynków gospodarczych z tego samego okresu (m.in. spichlerz i kuźnia). W latach 1946-48 zbudowano tu Klasztor i Wyższe Seminarium Misyjne Księży Sercanów. W Wielki Post organizowane są Misteria Męki Pańskiej. Przy klasztorze znajduje się Muzeum Misyjne. W centrum miejscowości stoi zabytkowa szkoła z 1911 r., nieliczne drewniane domy i budynki gospodarcze o plecionych ścianach oraz figura z 1872 r.
Stojowice
Najważniejszym zabytkiem Stojowic jest murowany, pięknie odremontowany dwór z 1923 r. wraz z otaczającym parkiem i ogrodem (wstęp za zgodą właściciela). Obok kilku zabytków architektury ludowej, mamy tu figury przydrożne – część Bożej Męki z 1634 r. ze scenami Drogi Krzyżowej oraz krzyż kamienny z 1890 r.