Przyroda obszaru

Flora i fauna
Na omawianym obszarze wyraźnie zaznacza się piętrowy układ roślinności. Do wysokości ok. 550 m n.p.m. wyróżniamy piętro pogórza, powyżej – piętro regla dolnego

 W piętrze pogórza naturalny drzewostan stanowią grądy, czyli lasy lipowe z domieszka innych gatunków, a na wychodniach kwaśnych skał – bory mieszane z dużym udziałem sosny. W praktyce, wskutek działalności człowieka drzewostan grądów został na wielu obszarach przekształcony i składem gatunkowym zbliża się do borów. Najlepiej zachowane fragmenty grądów rosną na obrzeżach doliny Raby, natomiast typowe bory mieszane znajdziemy w Sieprawiu w rejonie Kopytka, czy na Czerwonej Górze w Zakliczynie. Piętro regla dolnego to bory jodowo-świerkowe oraz żyzne lub kwaśne buczyny. W borach jodłowych, porastających zbocza dolin, znajdziemy wiele ciekawych roślin, m.in. widłaki. Buczyny cechują się znacznym ocienieniem w lecie, stąd większość roślin runa zakwita tu wczesną wiosną, zanim drzewa wypuszczą liście.

Najlepiej zachowane kompleksy borów jodłowych zobaczymy w rejonie polany Konieczne pod Łysiną i pod Lubomirem zaś buczyn – na samej Łysinie, Ostryszu i Kotoniu. Roślinność Turystycznej Podkowy to nie tylko lasy, ale także półnaturalne zespoły roślinne związane z ekstensywnym rolnictwem. Na szczególną uwagę zasługują obszary łąkowe i pastwiskowe, występujące na różnych siedliskach – od suchych po podmokłe (w tym szuwary, porastające brzegi zbiorników wodnych). Cechują się one swoistym składem gatunkowym i stanowią środowisko życia wielu zwierząt. Liczba prawnie chronionych gatunków roślin, występujących na terenie Turystycznej Podkowy, wynosi ok. 50. Raba stanowi raj dla wędkarzy – niestety amatorzy tego zajęcia nie mogą korzystać z zamkniętego akwenu Jeziora Dobczyckiego.

Najpopularniejsze ryby zamieszkujące tutejsze wody to: pstrąg tęczowy, świnka i brzana, natomiast w mniejszych potokach spotkać można pstrąga potokowego i strzeblę. Świat płazów i gadów obejmuje większość krajowych gatunków (są one pod ochroną), na czele z salamandrą plamistą, kumakiem górskim, jaszczurką zwinką, zaskrońcem i żmiją. Miłośnicy ornitologii zobaczą tu ponad 150 gatunków ptaków. Najciekawsze związane są ze środowiskiem górskim (m.in. drapieżne myszołowy i sowy: puchacz i puszczyk uralski) oraz wodnym. Jeziora Dobczyckie stanowi obszar lęgów i łowów licznych gatunków, przybywa tu w celu obserwowania ptaków wielu ornitologów i miłośników fotografowania przyrody. Wśród ssaków znajdziemy zwierzęta zarówno rzadkie, jak i pospolite, m.in. sarny, jelenie, dziki, lisy, kuny, łasice, popielice czy ryjówki. Od czasu do czasu zagląda w okolice Węglówki i Pcimia niedźwiedź. Zachowując ciszę na górskim szlaku, stosunkowo łatwo napotkamy dziką zwierzynę. Jedynym obszarem chronionym jest użytek ekologiczny „Polana Sucha”, obejmujący obszar 5 ha i chroniący zespoły roślinne górskiej łąki na przełęczy między Łysiną a Kamiennikiem. Pozostałe formy ochrony przyrody to pomniki przyrody – pomnikowe drzewa, skałki i głazy. Obecnie na obszarze Turystycznej Podkowy rosną 42 pomnikowe okazy drzew w Sieprawiu, Zakliczynie, Dobczycach, Kornatce, Raciechowicach, Komornikach, Gruszowie, Krzesławicach, Wiśniowej, Pcimiu i Trzebuni, a także głaz narzutowy w Dobczycach oraz 2 skałki piaskowcowe (Diabelski Kamień w Dąbiu i Kamień Grzyb w Zegartowicach).

Hydrografia
Główną rzeką Turystycznej Podkowy jest Raba, w której dorzeczu znajduje się znakomita większość tego obszaru. Jedynie Sieprawka z dopływami stanowi część systemu rzecznego Głogoczówki i Skawinki, odprowadzającego wody ze znacznej części Pogórza Wielickiego.

 Najważniejsze dopływy Raby to: Kasinczanka z Węglówką, Suszanka, Krzywiczanka, Krzyworzeka i Stradomka (prawobrzeżne) oraz Krzczonówka, Kaczanka, Trzebunka i Młynówka (lewobrzeżne). Są totypowe rzeki górskie, cechujące się dużą nieregularnością przepływów w ciągu roku. Podczas powodzi, w okresie długotrwałych lub nawalnych deszczów mogą one nieść kilkaset razy więcej wody niż w okresie posuchy. Dla górskiego odcinka Raby wezbrania mogą mieć amplitudę 4 – 6 metrów. Podczas powodzi w 1997 na wodowskazie w Stróży zanotowano przepływ 500 m3/s, a w czasie powodzi stulecia w 1934 rzeką tą płynęło w ciągu sekundy ok. 800 ton wody.

Przepływy Raby poniżej Dobczyc zależą od ilości wody zrzucanej ze Jeziora Dobczyckiego, który pełni ważną funkcję retencyjną. Zbiornik powstał poprzez spiętrzenie wód Raby zaporą, rozciągającą się pomiędzy Górą Zamkową a Górą Jałowcową w Dobczycach. Celem jego budowy było zaopatrzenie Krakowa w wodę pitną, a także złagodzenie skutków powodzi w dolnym biegu rzeki. Budowę ziemno-betonowej zapory ukończono w 1987 r. Liczy ona 31 m wysokości i 617 m długości, przy szerokości korony 8,5 m. Utworzony w ten sposób zbiornik ma 10,25 km2 powierzchni i 127 mld m3 pojemności. Niestety, wskutek zastrzeżeń ochronnych, akwen jest niedostępny dla rekreacji. Częstym elementem krajobrazu w części pogórskiej są stawy, z których wiele zobaczymy w dolinie Sieprawki. Niegdyś hodowano w nich ryby, a dziś częściowo zarośnięte stanowią element wzbogacający krajobraz i różnorodność biologiczną. W Beskidach natomiast odnaleźć można niewielkie jeziorka w zagłębieniach osuwisk, w większości zarośnięte lub takie, w których woda gromadzi się tylko po deszczu.

Klimat
Według podziału Karpat na piętra klimatyczne, opracowanego przez prof. M. Hessa, obszary do wysokości 680 m n.p.m. znajdują się w granicach piętra umiarkowanie ciepłego, o średniej temperaturze roku od +8 do +6oC, natomiast położone wyżej grzbiety – w piętrze umiarkowanie chłodnym (+6 do +4oC).

 W rzeczywistości, średnie temperatury roczne wahają się od ponad +7oC w dolinie Raby i na Pogórzu Wielickim do +5oC na Lubomirze. Stosunkowo najcieplejszymi formami terenu są jednak stoki, gdyż w dnach dolin, szczególnie w okresie zimowym, występują zastoiska zimnego powietrza z „morzami mgieł”. W ciągu roku najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najchłodniejszym – styczeń, a średnie temperatury miesięczne poniżej 0oC występują w dolinach w okresie od grudnia do lutego. Roczne sumy opadów wynoszą od niespełna 800 mm w części pogórskiej do ponad 1000 mm na najwyższych grzbietach górskich (przed 1939 na Lubomirze notowano średnio 1105 mm deszczu rocznie).

Maksimum opadów przypada na miesiące letnie, wtedy też występują opady nawalne, związane z gwałtownymi burzami. W lipcu 1970 w Stróży zanotowano opad 150 mm w ciągu doby. W zimie pokrywa śnieżna utrzymuje się średnio od 30 do ponad 80 dni w roku, a okres ten zależy od wysokości n.p.m. oraz orografii – wyżej i na północnych stokach, a także we wklęsłych, ocienionych formach terenu śnieg leży najdłużej. W śnieżne zimy w grzbietowych partiach Beskidów utrzymują się dobre warunki do uprawiania narciarstwa turystycznego. Wraz z wysokością rośnie średnia prędkość wiatru. W okresie od jesieni do wiosny dociera tu wiatr halny, który u wielu osób powoduje pogorszenie samopoczucia. Najwięcej dnisłonecznych przypada na przełom lata i jesieni, natomiast największe zachmurzenie i mgły – na przedzimie. Zima i początek wiosny (do maja) to okres zmiennej pogody, który nie sprzyja dłuższym wypadom w teren. Pełnia lata jest często upalna, do tego w górach i nad Jeziorem Dobczyckim po południu zdarzają się burze. Za to okres „babiego lata” cechuje się ciepłą, stabilną pogodą, sprzyjającą wędrówkom pieszym, na rowerze czy w siodle.

Budowa Geologiczna
Tak duże urozmaicenie krajobrazu Turystycznej Podkowy jest w dużej mierze efektem specyficznej budowy geologicznej, a ściślej różnic w odporności tutejszych skał i tektoniki. Występują tu trzy najważniejsze jednostki tektoniczne Beskidów Zachodnich: płaszczowina magurska, nasunięta na płaszczowinę śląską oraz leżąca poniżej płaszczowina podśląską.

 Ta ostatnia odsłania się w oknie tektonicznym Wiśniowej, czyli w miejscu, gdzie leżąca wyżej jednostka śląska została całkowicie zniszczona przez Krzyworzekę i spływające do niej potoki. W obrębie płaszczowin mamy do czynienia z przekładańcem skalnym, złożonym głównie z piaskowców i łupków, ale także zlepieńców i margli, zwanym fliszem karpackim. Płaszczowina magurska buduje wyższe grzbiety Beskidu Średniego, zaś śląska – garby pogórzy oraz Pasmo Cietnia.

Występujące tutaj warstwy skalne cechują się różną odpornością – te najbardziej odporne to piaskowce ciężkowickie i istebniańskie (w płaszczowinie śląskiej) oraz piaskowce magurskie (w magurskiej). W miejscach ich występowania formy terenu stają się bardziej strome, doliny rzek mają charakter przełomów, a na stokach i wierzchowinach sterczą ostańce w postaci malowniczych skałek. Najbardziej znane formy skałkowe na terenie Dąbia (Diabelski Kamień) oraz Zegartowic (Kamień Grzyb). W Sieprawiu odsłania się skała Kopytko, w Kornatce – dwie baszty skalne, a pod Czerwoną Górą w Zakliczynie – kilkunastometrowe ściany z jaskiniami szczelinowymi. Kolejne skałki znajdują się już w Beskidzie Średnim, na terenie Stróży: Diabelski Kamień pod Kotoniem oraz Wielki Kamień pod Górą Krzywicką. Z formacji skalnych słynie też Kamiennik (stąd nazwa!), gdzie znajdują się ciekawe osuwiska oraz jaskinie szczelinowe. Na wychodniach  odporniejszych skał założone są wodospady, z których najwyższe mają ponad 2 m wysokości. Zróżnicowane ukształtowanie powierzchni zawdzięczamy rozmaitym procesom. Okoliczne wzgórza, zbudowane ze skał, które osadziły się w morzu, zostały po raz pierwszy wydźwignięte w czasie fazy sawskiej alpejskich ruchów górotwórczych, na początku miocenu (ok. 23 mln lat temu). Odtąd następowały kolejne etapy wypiętrzania i fałdowania gór, przedzielone okresami spokoju tektonicznego, w czasie których następowało niszczenie i częściowe zrównanie górotworu.

Tym cyklicznym procesom zawdzięczamy schodowy układ pogórzy wysokich, średnich i niskich oraz gór średnich i niskich. Ich grzbiety ułożone na różnych poziomach odpowiadają kolejnym okresom zrównania powierzchni Beskidów. W okresie maksymalnej fazy zlodowacenia Sanu II (krakowskiego), ok. 530 do 500 tys. lat temu, na Pogórze Wielickie do wysokości ok. 420 m n.p.m. nasunął się lądolód, który wniknął również w Kotlinkę Wiśniowej. Świadkami zlodowacenia są głazy narzutowe – okruchy skandynawskich, czerwonych granitów rapakivi oraz gnejsów, które znaleźćmożna w Sieprawiu, Czechówce, Zakliczynie, Dobczycach, Niezdowie oraz Czasławiu.

 

Krajobraz

Krajobraz Turystycznej Podkowy jest urozmaicony, co wynika z położenia obszaru na pograniczu gór i pogórzy, gdzie łagodne garby i szerokie doliny kontrastują ze stromiznami i przełomami Beskidów. Na tej podstawie wydzielono tutaj kilka regionów fizycznogeograficznych.

Północna część obszaru znajduje się w granicach mezoregionu Pogórza Wielickiego, cechujące się niewielką lesistością (ok. 15%) i rozproszoną zabudową. Pogórze, mimo pozornie monotonnego krajobrazu, wykazuje zróżnicowanie przestrzenne, które pozwalają podzielić je na mniejsze regiony. Pogórze Świątnickie ma postać rozległej wierzchowiny, rozciętej wąskimi dolinami. W otoczeniu doliny Raby pogórze ma jeszcze łagodniejszy charakter, podkreślony przez rozległe obniżenie Sieprawki – jest to tzw. Pogórze Głogoczowskie. Obszar ten obejmuje połogie garby o wysokości względnej zaledwie kilkudziesięciu metrów. Dolina Raby ma szerokie na ponad kilometr dno, w zachodniej części gminy Dobczyce zajęte w całości przez Jezioro Dobczyckie. Na południe od Raby znajduje się urozmaicony region Pogórza Dobczyckiego, którego najwyższa część bywa nazywana Pasmem Glichowca (Glichowiec, 523 m n.p.m.). Północne stoki wzgórz porastają tu zwarte kompleksy leśne, dzięki czemu lesistość wynosi 30%. Położona na południe od niego Kotlinka Wiśniowej obejmuje rozległe doliny Krzyworzeki, Czerwina i Lipnika. Na wschód od Mierznia i Gruszowa wyróżniamy mikroregion Pogórza Łapanowskiego, a południe i wschód od rzeki Stradomki leży obszar Pogórza Szczyrzyckiego. Ma ono postać garbatego masywu zbudowanego z  odpornych skał, którego wysokość rośnie stopniowo ku południu.

Wyraźny próg strukturalny, oddziela Pogórze Wielickie od Beskidów. W południowo-wschodniej części Turystycznej Podkowy znajduje Beskid Wyspowy, reprezentowany przez Pasmo Cietnia. Główne wierzchołki to silnie zalesiony Ciecień (829 m n.p.m.) oraz Grodzisko (618 m n.p.m.). Jeszcze lepiej charakterystyczne cechy beskidzkiego krajobrazu widoczne są w Beskidzie Średnim. Zaokrąglone grzbiety górskie przewyższają tu o 300 do 500 m główne doliny. Dna dolin i łagodne stoki, a także część szerokich grzbietów są wykorzystywane przez osadnictwo i rolnictwo, zaś strome stoki i partie wierzchołkowe porastają zwarte kompleksy buczyn i borów. Lesistość sięga tu 50%.

 

Pomiędzy dolinami Raby i Krzyworzeki leży Pasmo Łysiny z najwyższym szczytem Lubomirem (904 m n.p.m.), które cechuje się dużym rozczłonkowaniem. Przedłużeniem pasma na południe jest masyw Wierzbanowskiej Góry (778 m n.p.m.), zaliczany najczęściej do Beskidu Wyspowego. Dolina Raby w Beskidzie Średnim przedstawia zgoła inny krajobraz niż na Pogórzu. Odcinki przełomowe przeplatają się z rozszerzeniami, które jednak nie są szersze niż kilkaset metrów. Dopływy Raby – górskie potoki płyną wąskimi dolinami o stromych zboczach. Pasmo Babicy (Babica, 728 m n.p.m.) położone jest na zachód od przełomu Raby zw. Luteranką (poniżej Stróży), a na północ od rozległej doliny Trzebunki. Również na zachód od Raby, ale na południe od Trzebunki leży Pasmo Koskowej Góry, w którym można wyróżnić podregiony Pasma Kotonia i Kopy Koskowej Góry. Pasmo Kotonia (857 m n.p.m.) na postać asymetrycznego grzbietu, z krótszymi stokami północnymi i długimi, głęboko rozciętymi południowymi. Osiedla ludzkie i uprawy podchodzą tu wysoko od południa, zbliżając się do grzbietów, natomiast stoki północne są gęsto zalesione. Region ten ogranicza od południa dolina Krzczonówk, wzdłuż której biegnie granica Beskidu Wyspowego. Charakterystycznym elementem rzeźby stoków górskich są osuwiska, których najwięcej znajdziemy na zboczach doliny Raby w Pcimiu i Stróży (szczególnie na stokach Kotonia), a także w całym Paśmie Łysiny. W 1962 r. osuwisko w dolinie Suszanki spowodowało zniszczenie stojącego na nim gospodarstwa, a w latach 1996-97 uszkodzonych przez osuwiska zostało kilkanaście domów w gminie Pcim. Liczne osuwiska, które pociągnęły za sobą wielkie straty w infrastrukturze, uaktywniły się podczas ostatniej powodzi w 2010 r